In de strijd om het bestaan zoeken we naar veiligheid op alle fronten in het leven. In de confrontatie met de krachten van de natuur vinden we die bescherming in het begrijpen van de verschijnselen. Zo is een zonsverduistering geen bedreigende gebeurtenis meer sinds we de banen van de aarde en de maan in de ruimte kennen en dit fenomeen kunnen uitleggen als een beweging van de schaduwkegel van de maan over het aardoppervlak. Zo leerde de mens dat door begrijpen angst kon worden overwonnen.

In de roes van dit succes raakten we in de ban van het begrijpen en dachten en denken we dat het hele leven veilig wordt als je alles maar begrijpt. Dit drong zelfs tot in de psychologie door en deze drang naar grip en begrijpen ontfermde zich over alle domeinen van het leven. Velen belandden zo op de bank bij de psychoanalyticus in de veronderstelling dat die van jouw gevoelsleven een begrijpelijk geheel zou kunnen maken. Zoals aan het begin van de twintigste eeuw gedacht werd dat de natuurkunde bijna af was en we binnen enkele jaren alles zouden hebben begrepen, zo meende men in de tweede helft van die eeuw nog dat het gedrag van de mens uiteindelijk helemaal begrepen zou kunnen worden uit de invloeden van de omgeving en onze reacties daarop. Alle mogelijke vormen van therapie ontstonden uit dat grenzeloos optimisme dat alles te begrijpen zou zijn, terwijl in diezelfde tijd de natuurwetenschap deze fundamentele misvatting reeds diep had ingezien. De kwantummechanica, de basistheorie van de elementaire deeltjes waaruit onze fysieke wereld is opgebouwd, leerde ons inzien dat de natuur intrinsiek ongrijpbaar en onbegrijpbaar is. Zo is er het gegeven dat je van een elementair deeltje als een elektron niet tegelijkertijd de plaats en snelheid kunt bepalen. En dit is geen kwestie van technisch onvermogen, maar deze onzekerheid is een ingebakken fundamentele eigenschap van dat elektron, dat bovendien de bizarre eigenschap heeft dat het tegelijkertijd de elkaar uitsluitende kenmerken van deeltje en golf bezit. Het mysterie ontvouwt zich voor onze ogen. De grote natuurwetenschappers hebben hiermee vreselijke moeite gehad. Einstein kon die fundamentele onzekerheid niet accepteren en drukte dat uit met de beroemde uitspraak: 'God dobbelt niet'. Het is het onvermogen van de mens om het begrijpen te durven loslaten.

En zo is het ook op het gebied van relaties tussen mensen. Ik ben er diep van overtuigd dat een relatie alleen levend en authentiek kan blijven als je liefdevol aanvaardt dat de ander een mysterie voor je is en altijd zal blijven. Je kunt veel uitleggen en trachten te begrijpen van het denken en doen van de ander, maar nooit zul je hem of haar volledig kennen, altijd zul je op onbegrijpelijke contradicties blijven stuiten en dat is niet omdat wellicht de relatietherapeut zijn werk niet goed heeft gedaan, maar omdat het bestaan fundamenteel en intrinsiek ongrijpbaar is.

Zen daagt ons uit op elk gebied weer gevoelig te worden voor het mysterie. Niet omdat begrijpen nergens baat in de wereld. In het leven van alledag heeft het een grote betekenis en zijn eigen waarde. Maar waar het de essentie van het leven betreft, het hoe en waarom van jouw leven in relatie met de ander en de wereld om je heen, daar opent alleen de aanvaarding van het mysterie, het genieten van het mysterie, de weg naar bevrijding uit verwachtingspatronen en stollende beelden en idee�n. Daar ontstaat bevrijding in het hier en nu zodat je de ander en de wereld om je heen steeds met nieuwe ogen kunt zien.

Het steeds meer begrijpen van de wereld heeft haar voor een deel van haar luister beroofd. Als je met een begrijpende blik naar de winterzonnewende kijkt en het lengen van de dagen uitsluitend beziet vanuit de schuine stand van de aardas ten opzichte van haar baan om de zon, dan bezweer je wellicht de angst dat de zon nooit meer hoger zal klimmen aan de hemel. Maar daarin schuilt het gevaar dat je blind wordt voor het mysterie van sterren en planeten, hun subtiele onderlinge spel onder invloed van onbegrijpelijke fenomenen als kromming van ruimtetijd en het nog onbegrijpelijker gegeven van een heelal dat zo fantastisch uit evenwicht is dat er gigantische energiestromen op gang kunnen komen die bizarre ontwikkelingen als leven mogelijk maken, leven dat zich bewust wordt van zichzelf en zijn oorsprong, leven dat zelfs de arrogantie koestert zijn eigen mysterie te kunnen ontrafelen.

De Zen-houding is er een van deemoed en verwondering. Zonder misprijzen van wat het denken vermag, kun je in iedere zonsopgang ook het wonder aanvaarden. Het grote wonder is immers dat er een heelal is en dat jij er bent om midden in dat mysterie te gaan staan dat leven heet. Dat mysterie is dan niet langer een steeds terugwijkende grens van het gebied dat wij met onze denkende geest nog niet kunnen overzien. Dat mysterie wordt dan weer het centrum van ons bestaan, diep in ons, in de ander en in de wereld om ons heen.

(Uit: 'De zen van het leven',  © Jos Stollman)